Kinaiyahan: February 2007

TUYOK SA TUBIG

Ang dagan sa tubig ning kalibotan nagsunod sa panaw sa ligid diin gatuyok-tuyok lang siya sa yuta og ngadto sa dakong wanag sa ibabaw nga mahimong panganod. Kining dagana sa tubig nahisubay sa way katapusan tuyok tungod sa natural mga paghitabo. Kini nga kalihukan sa tubig maoy tinubdan sa kinabuhi ning kalibutan. Ang paghunong niini nga kalihukan magpasabot nga niabot na sa katapusang gutlo ang tanang kinabuhi nga nagpakabuhi dinhi sa kalibutan. Busa dako kaayo ang ikatabang kon atong sabton kini kay sa diha lang nga pamaagi nga atong higugmaon ang gigikanan sa atong tubig og kita na mismo magbuhat og mga lakang para panalipdan kini.

Ang pagtuyok sa tubig nahitabo tungod sa kainit adlaw og sa lain laing pang paghitabo sa kalibutan. Ang kainit sa adlaw naghatag og kusog sa tubig aron mahimo kining alisngaw. Mahimo lang nga mo-alisngaw ang tubig kon dunay kainit nga ipuno niini sama sa pag-init sa tubig diha sa takuri. Ang alingaw motipon sa hangin og dalhon kini ngadto sa dakong wanang sa ibabao para mahimong panganod. Ang tanang tubig nga inilisngaw sa dagat magtapok og mahimong panganod. Dunay poy alisngaw nga gikan sa yuta apan gamay ra kini itandi niadtong gikan sa dagat.

Tanang alisngaw magtigum sa kada adlaw diha sa panganod og tungod kay sa inadlaw-adlaw pagpuno niini, magkaanam siya og kabugnat. Ang panganod nga dili pa kaayo bug-at kay puti pa ang iyang bulok apan kon kini magkabug-at na, mahimo kining lagum og magtimaan sa umaabot sa pagkatagak sa ulan. Ang panganod kanunay pong naglihok sumala sa direksyon sa hangin. Ang ulan matagak og balik sa dagat og uban niini adto matagak sa yuta.

Inig katagak sa ulan sa kabukiran, modagayday kini ngadto sa kasapaan og motuhop ang uban sa yuta. Kadtong wala katuhop sa yuta modiretso ngadto sa sapa og kini mahimong modakog maayo og makahimo og kadaot sa katawhan nga tua sa kapatagan tungod sa mga ali og development nga binuhat sa tawo.

Tungod kay taas ang nahimutangan sa bukid og sa yuta, ang tanang tubig sa ulan modagayday padulong sa dagat. Mao ra kini ang direksyon sa tubig nga padulong sa dagat og kini nga pagdagayday mao naghatag og kahigayonan nga magamit sa tawo ang tubig og kini dili mapasipad-an.

Ang tubig nga nakatuhop sa yuta maoy makahatag og dakong kapuslanan sa tawo. Ang atong yuta maoy usa ka dakong tangke sa tubig. Diha sa ilawom niini, dunay mga bangag og mga agi-anan nag maoy mopungog sa tubig og nga dili siya modali pagdagayday ngadto sa dagat sama niadtong nidiretso og agi sa kasapaan sa panahon sa ulan nga nahimong baha. Isip usa ka tangke sa tubig ang atong yuta, magkagamay pod ning iyang sulod tungod sa pagsigi niya paagas ngadto sa kasapaan og ngadto sa mga sapa-sapa diha sa ilawom sa yuta. Ang ulan maoy motimbol sa yuta sa iyang sulod o kargada nga tubig.

Basig mahibulong ta kon diin gikan ang tubig sa sapa nga kanunayng nidagayday bisan walay ulan. Kini mao ang gipaagas sa yuta sa inanay apan kanunay. Ang pagdagayday sa tin-aw nga tubig sa sapa nagpasabot nga dunay poy sulod ang tangke diha sa yuta og ang iyang matang maoy poy nagtug-an og unsang klaseha ang tubig nga anaa sa sapa-sapa diha sa ilawon sa yuta. Kon hugaw na ang tubig nga naa sa sapa, nagpasabot ni nga hugaw pod ang tubig sa sapa-sapa nga naa sa ilawom sa yuta.

Nganong mahinungdanon man nga kanunayng limpyo sa tubig nga naa sa ilawom sa yuta? 95 % sa atong gigamit nga tubig gitimba nato gikan sa ilawom sa yuta. Wala pa nato dayona og gamita ang tubig nga nidagayday sa sapa sa inadlaw-adlawng kagamitan. Nagsalig kita sa tubig nga naa sa ilawom sa yuta. Mao nga kinahanglan gyud nga limpyo ang unsa man nga naa sa yuta para masiguro pod nato nga limpyo ang atong gigamit sa adlaw adlaw.

MGA PAMAAGI SA PAGTUHOP SA TUBIG NGADTO SA YUTA

Ato na nga nahibal-an nga ang tubig nga nituhop sa yuta mao ang dako kaayo og kapuslanan sa tawo. Dinhi ato nang tuki-on kon unsa may mga natural nga paagi nga hinatag sa kahitas-an para makatuhop gyud ang tubig sa yuta. Dunay daghan mga pamaagi nga matuman gyud ang tuhop sa tubig og kini atong tagsa-tagsaon og hisgot.

Ang kalasangan maoy nanang-unang kahimanan sa kalikopan para modakop sa tubig og nga dili siya makadali-dali og dagayday ngadto sa kasapaan. Ang tubig sa ulan nga matagak sa lasang magaid sa mga gamot og sa mga dahon sa kahoy. Ang matagak sa nawong sa lasang diin diha siya motubo, dunay poy mga layang dahon nga mosuyop sa tubig nga makapungong pod sa tubig. Bisan tuod gamay ra ang makaptan nga tubig sa usa lang ka kahoy apan tungod sa dako og kalapad sa usa lasang dako kaayo ang makuptan nga tubig nga gikan sa ulan. Niining paagiha, ang lasang usa pod kadakong tangke sa tubig nga inanay mobuhi niini para ngadto sa ubos nga bahin sa kayutaan og kapatagan. Mao kini ang gitawag og watershed.

Ang atong kabukiran kasagaran gilangkoban sa dagko kaayong og tibuok nga bato, dili kaayo makatuhop ang tubig niini. Labi kon ang bato niini gikan sa vulcan sa kanhiayng panahon. Wala gyud kaayoy makatuhop sa niini. Ang mga kahoy sa lasang nitubo sa kabatoan og sa gamay kaayong hapin nga yuta nga gikan ra pod sa mga nangapolpog nga bato. Nan ang kalasangan usa ka tangke sa tubig nga nagsalig ra gyud sa kakahoyan nga moay mopugong og mokupot sa tubig.

Tungod sa pagpasagad sa tawo, nangawala na ang atong kalasangan. Gipamutol ang mga kahoy og wala na mabuto-i og kahoy ang kalasangan. Tungod kay walay gahum ang kabukiran sa pagpugong sa tubig kay lagi dili makatuhop sa bato, madiretso na lang kini og banlas ngadto sa kasapaan nga wala pod magtagana sa bag-ong gidaghanon sa tubig nga iyang paagi-on. Dinhi ang baha mahitabo. Ang nipis nga yuta nga hapin sa kabukiran, manga-anod pod uban sa tubig ulan nga nahimong baha.Dinhi nagsugod ang dakong kada-ot sa kayutaan sa ubos nga bahin.

Mao kini ang hulagway kon mawala na ang kakahoyan sa kabukiran og gani kini na ang kanunay ang nahitabo kanato karon. Ang baha nga usahay di ta kasabot diin gikan. Ang kadaot nga kanunay nga naghamok kanato sa panahon nga dunay ulan. Nga unta ang ulan man ang kinabuhi sa tawo apan kini na karon ang gikahadlokan sa tawo kay tungod lagi nawala na ang mga salipod nato nga mao ang kalasangan.

Kini nga kaamgohan atong magamit sa pagpasabot sa atong mga kaigsoonan sa kahinungdanon sa kalasangan alang sa atong kinabuhi. Karon ato nang masabtan kon nganong ato gyud ibalik ang lasang sa iyang kanhiayng kinabuhi. Ang tubig nga maoy makapabuhi nato maoy ra poy mopatay nato kon atong padayonon ning kaupaw sa atong kabukiran.

YUTA ISIP TANGKE SA TUBIG

Human sa lasang ang tubig nga gidagayday og nipatighog ngadto sa kayutaan. Kini nga tubig maka-bangga na sa baga nga yuta og diin adto siya motuhop padung sa ilawon niini. Sa iyang pagtuhop sa yuta, mangatigum pod ang tubig sa mga lungag og mga sapa-sapa ilawon sa yuta.

Sa ulan nga naa lang sa ubos nga bahin sa kabukiran, dunay mga bahin sa ulan nga makatuhop sa yuta. Ang mga dagkong liki sa bato sama sa beto, usa pod sa mga hinungdan nga dako dako nga bahin sa tubig ulan madala ngadto sa ilawom sa yuta. Ang beto usa ka dako kaayong kahimanan sa kalikopan nga angay pod matngonan.

Pero lagi sa atong pagpasagad, daghan na kaayong beto karon nga gigamit nga maoy labayanan sa hugaw nga tubig nga nagagikan sa kabalayan. Tungod kini sa kulang sa kahibawo kon unsa kini sa mahinungdanon sa kalimpyo sa tubig nga kita ra poy mogamit.

Ang hugaw sa katawhan nga tagsa tagsa natong gi-wala sa atong panan-aw pinaagi sa mga poso negro or septic tank, mosagol pod ang mga inagos niini ngadto sa yuta diin tua pod ang ubang tubig nga atong gamitonon pa. Ang pagsagol sa mga inagos sa tubig hugaw ngadto sa tubig nga ato pagtimba-onon, nagdala og dako nga dangan ning atong kinabuhi. Samtang naninguha ta nga makaluwas sa mga hugaw nga atong iglalabay, ato pod kining gisagol sa atong tubig nga atong pang gamitonon og ilimnon. Kini karon ang mora og ang kataw-anan nga paghitabo apan makapasubo kaayo nato og dako. Gisagol nato ang atong hugaw nga dili na gyud unta nato lingi-on ngadto sa tubig nga maoy magdala natong kinabuhi.

Kini nga talan-awon dili ingon sa pagpanghadlok apan alang kini nga kita masayod kon unsa mahitabo kanato karon og kon nganong sayon ra kaayo ta taptan og sakit. Bisan pa kon dunay chlorine nga atong magamit sa pagpatay sa mga kagaw nga naa sa tubig nga atong gitimba gikan sa yuta, magpabilin nga ang tubig nga atong gi-gamit karon hugaw na og kini nahimo lang sa magamit pa tungod sa chlorine. Ang tanang hugaw nga naa sa tubig dili makuha sa chlorine, duna gyoy mahibilin og kanang mabilin maog mo inanay og patay nato.

Usa pa, tungod sa kakusog sa gitawag nako og development dinhi sa kapatagan og sa mga tagaytay nga dapit, hinayhinay nga gikuha ang katuphan sa tubig. Ang pagsemento sa lugar og pag-buhat sa mga daghang kabalayan, nag nigar sa tubig ulan nga makatuhop pa sa yuta. Imbis nga nga motuhop pa unta sa yuta, modali na lang siya og dagan ngadto sa mga canal og ngadto sa kasapaan nga puno nga kaayo pod sa tubig nga gikan sa bukid. Anhi dinhi moawas ang sapa og magdala og dakong kadaot. Pun-an pa sa mga kaigsoonan nato nga naa gyud nuon sa sapa magbuhat sa kabalayan. Misamot ang kaguliyang ang kadaot nga gidala sa baha.

KANIHIT SA TUBIG

Daghan na kaayong dapit nga naka-angkon na og kanihit sa tubig. Ang tawo mabuhi og duha ka buwan nga way kaon-kaon apan lima ra ka-adlaw siya mabuhi kon walay inom-inom ug tubig. In-ana ka mahinungdanon ang tubig sa tawo. Ang kahugaw pod sa tubig mao poy inanay nga makapatay sa tawo nga dili pa unta oras.

Ang pagpasagad sa tawo sa pag gamit sa tubig usa sa dakong hinungdan nga nagkanihit na ang tubig karon. Abusaran kini og hugaw-hugawan hangtud nga pipila na lang ang magpahimulos sa daghan tubig samtang ang kadaghanan nag-ilaid sa kalisud sa tubig gamitonon o ilimnon.

Kon balikon nato og tan-aw tuyok sa tubig, ang atong lugar daghan gyud unta kaayong tubig og dili magnihit tungod sa kadaghan nga ulan nga matagak sa atong kabukiran og kayutaan. Apan tungod sa pagpasagad, nangawala ang kahimanan og karon ato na ganing gikahadlokan ang ulan tungod sa baha nga atong mahiagoman.

Og ang nahibilin nga tubig nga naa sa atong yuta, ato pa gyud gipanamastamasan. Kadaghanan nato wala maka-amgo nga sa atong paglabay diha sa yuta sa atong mga tubig hugaw, nakapahugaw pod niini. Kon atong ihulagway nga ilabay sa yuta, naa ang tanang mga poso negro og tanang mga inagos niini atong pong gipasagol sa yuta diin tua pod Ang tubig nga atong gamitonon. Galing kadaghanan pod nato dunay mga poso negros samtang dunay pod tay mga bomba sa tubig nga nagtimba sa tubig para ato pong gamiton. Atong mahulagway nga ang tubig nga atong gilabay mao ra pod ang atong gibalik og timba.

Tungod sa kaguba sa kalasangan, nawala ang tubig nga nagagikan niini. Samot nga magnihit ang tubig. Mosamot pa gyud kon ato pa gyud hilabtan ang mga natural nga kawa-kawa nga mosawod og tubig pinaagi sa porma sa bato sa atong bukid. Dunay pay nahiblin nga natural nga mosayod sa tubig gikan ulan tungod di kasagarang tumpi sa bato. Kini sayon ra pong pasipad-an pinaagi sa pagguba niini kon adunay nga development nga moabot dihang lugara.

Tungod sa kadako nga kinahanglan og nagkadako nga panginahanglan, ang timba sa tubig gikan sa yuta, nagkakusog og nagkadako. Kini nga pagdako panginahanglan nagtima-an pod sa pag timba sa sobra gidaghanon nga unsa ray kaya niyang ipahabwa nga dili makaguba sa ilang panudlanan. Kon masobra-an og timba, kining magpasabot pod nga maguba ang iyang pagkatangke og mangahugno ang iyang mga sudlanan sa tubig. Ang kagub-anan sa tangke, nagtima-an sa umaabot nga pagnihit sa tubig.

Ang kasapaan nga bugtong untang kagamitan mao lang unta ang pagbahin sa tubig gikan sa kabukiran ngadto sa mga tangke sa tubig sa yuta, nag-atubang pod sa dakong pagpasagad pinaagi sa pagbuhat niini nga agianan sa mga tubig nga hugaw nga gilabay sa katawhan. Nagtuo ang katawhan nga usa lang kining ka kasarangan agianan para sa tubig. Ang wala nato kaayo mahibal-i namo nga ang sapa nagpunay og abuno og tuibg sa mga tangke sa yuta nga moay atong gitimba. Bisan naa siya sa sapa, apan ato gihapon na siyang gitimba og gigamit para imnon.

Atong makit-a dinhi nga gilibotan nga kita sa hugaw nga tubig, og kining mga tubiga mao pod ang atong gitimba para atong gamiton. Bisan ang water district, mao gihapon ni ang gibuhat diin ang tubig nga ilang gihatag kanato, gikan man sa mga tangke sa tubig ato pong gihugaw-hugawan.

Dunay nay nagpakabana sa tubig og nagpakasabot sa mga tubag sa kanihit sa atong apan dili pa kini igo nga gidaghanan aron dunay usa ka kaamgohan nga kita magmata na og mobuhat og mga lakang alang sa paglimpyo og pangpadaghan sa atong tubig nga magamit. Ang kanihit sa tubig binuhat ra pod nato. Kini nahitabo tungod sa kakulang sa atong nahibal-an niining nga suliran. Apan karon kay duna na kita kahibalo, hinaut nga ato ning palaparon ning atong pagmata og mapaabot nato ngadto sa kadaghanan sa atong mga kaigsoonan.

HUGAW NGA TUBIG

Atong makit-an sa atong palibot ang nanimahong kanal, itom og baho kaayong sapa. Dagat nga gilabayan sa tanang tubig nga gikan sa kanal. Dagat nga nanimaho na pod nga kanal. Mao kini karon ang mga talan-awon nga atong makit-an sa atong palibot. Morag halos ato na nga gidawat nga in-ani nga gyud ang atong pagkabutang og wala na kitay mahimo kabahin niini.

Hisgotan nato kon nganong dunay tubig hugaw. Unsa man gyud ning hugaw nga tubig kon tubig hugaw? Kini siya ang linugdangan sa paggamit sa tawo sa tubig alang iyang inadlaw adlaw nga pangnginahanglan. Inig kahuman og gamit sa tawo niini, iya pod kining buhian og pangita-an og kalabayan og katago-an. Angay unta nga sa dili sa siya ilabay, limpyohan unta siya sa tawo para dili siya makalanggan sa isig ka-ingon. Apan kay wala kitay nahibal-an nga paglimpyo niini, ato na lang siyang gitagoan og inubanan sa pag-hinaut nga dili na magkita og usab. Apan mao kini ang dako kaayo natong kasaypanan, kay magkita pa ra ba gyud ta og usab sa pipila lang ka oras og adlaw man lang.

Tungod sa atong pagka-walay nahibal-an sa paglimpyo sa tubig hugaw, siguro mangutana ta kon unsa may gibuhat sa atong kagamhanan niining atong gumonhap sa atong kinabuhi. Ang atong kagamhanan, nagbuhat og mga balaod nga nag dili sa paglabay sa mga tubig hugaw. Nag-sugo nga ang nag-hatag nato og tubig nga magamit maoy poy molimpyo sa tubig hugaw nga gilabay sa katawhan. Apan wala ni matuman, maong nia ta nagpadayon nga nag-agwanta sa tubig hugaw sa atong palibot. Ang atong kagamhanan abtik kaayong mapagula og mga balaod kabahin sa paglimpy osa tubig og ang kinabag-ohan mao ang RA 9275 (Clean Water Act) nga migula miadtong miaging tubig pa.

Ang usa mga hinungdan kon nganong wala makahimo ang mga ahensya sa atong kagamhanan sa himan mga molimpyo sa tubig mao ang sayop nga programa niini og ang walay tagad pod sa katawhan sa tubig hugaw. Kon nagtagan pa unta ang katawhan, nagpadala na unta kini og mga makusganon nga pahibalo ngadto sa kagamhanan mahitungod niini. Apan kay morag wala man ni himooang dakong suliran sa katawhan, nag kagamhanan naghinay hinay lang pod sa iyang lihok nga mapatuman ning iyang balaod nga gipasako sukad sa una.

Usa sa mga hinungdan nganong wala ni tagda og maayo sa kagamahan tungod sa kadako sa pundo nga kinahanglan igahin kabahin niini. Mahal kaayo ang mga kagamitan nga gikan pa sa ubang nasud. Og mao ra kini ang nahibal-an sa atong kagamhanan nga moapalit niini nga himan sa gawas sa nasud. Apan pagpanlabay sa panahon, dunay mga hinam nga nabuhat gikan diri ra atoa nga makalimpyo pod sa tubig hugaw sama mga himan nga gikan sa gawas sa nasud. Kini mas barato pa sa gikan sa gawas apan bisan pa niini ang atong kagamhanan, nagpadayon nga nagpakabuta bunggol.

GIGIKANAN SA TUBIG HUGAW

Tungod sa kadako na ning atong katilingban, daghan kaayo ang gigikanan sa tubig hugaw. Ang tubig hugaw nga gikan sa direktang gamit sa katawhan og gitawag nga og domestic naglangkob og 60%. Ang nahibilin nga 40% gikan sa mga mga patigayon og mga industriya.

Naglain-lain ang mga sagol nga hugaw sa tubig nga nagagikan sa laing kagamitan. Kadaghanan sa sagol nga makadaot og makapatay sa tawo. Inig abot ani nila sa atong mga tubig imnonon, mahimo kini silang mohinay hinay og patay nato.

Ang hugaw tubig sa kabalayan gikan sa pansayan, sa kusina ang sa kaligoanan. Ang uban gikan sa paghugas sa nataran og ang paglaba sa atong mga sinina. Siguro ang usa ka kasagarang pamilya dunay tubig hugaw nga 200 ka litro kada adlaw nga gilabay ngadto sa poso negro o diritso sa kanal.

Ang mga hotel og mall dagko og mga bol-og sa tubig nga ilabay. Dunay nay uban nga naglimpyo na sa ilang tubig hugaw og dunay poy uban nga nagpadayon gikapon og labay sa tubig hugaw nga walay limpyo. Ang usa ka kasagaran hotel o mall maglabay og mga 200 cubic meter nga tubig hugaw kada adlaw.

Ang ihawan, baboyan og mercado nalahi na siya sa domestic og kini labaw pang kinahanglan gyud limpyohan iyang tubig hugaw. Dagko pod kaayo ni siyag bol-og sa tubig hugaw.

Ang industriya og mga patigayon dako pod kaayong gikatampo sa tubig hugaw. Kada industriya dunay nagkalahi lahing klase sa hugaw nga iyang gibuga. Puros nagdala og kadaot kining mga tubiga og kadaghanan niini mas kuyaw ang epekto kon itandi sa kasagarang tubig hugaw nga gibuga sa inadlaw adlaw gamit sa tawo.

TIMAILHAN SA NAGKAHUGAW TUBIG GIKAN SA YUTA

Karong panahona, ang katin-aw sa tubig nga atong gitimba gikan sa atabay o mga poso dili na timailhan nga ang tubig limpyo. Daghan sa tubig nga atong gitimba direstso gikan sa yuta dunay siyay sagol nga mga kagaw og chemicals. Kasagarang kagaw nga naa sa tubig mao ang gitawag og coliform. Ang chemicals pod nga sobra ang gidaghanan mao ang gitawag og nitrates. Kining duha ka mga sagol sa tubig nagpa-ila kon unsay nakasagol o nakahugaw niini mao ang hugaw sa tawo (ta-i). Kining mga butanga nagagikan sa ginhu-an sa tawo kon ang iyang pagka-naa diha sa tubig nga atong matimba, nagpasabot nga nisagol og niabot na ang inagos sa poso negros ngadto sa sapa-sapa sa ilawom sa yuta. Og kining sapa-sapa mao pod ang nakuha pagtimba sa tubig. Ang ngalan nga coliform mao ang pangalan sa tanang kagaw nga makita diha sa tai sa tawo. Magkadaghan ang ihap sa coliform, magpasabot nga nidako pod ang gidaghanon sa mga kagaw.

An nitrate mao ang mga linugdanan sa pagka-dugta sa tai. Tungod ang tai puno pa sa mga protina, kini nga protina maoy mahimong mga nitrate inig ka dugta. Nan ang katas-on sa gidaghanan sa nitrate diha sa tubig nagpa-ila pod sa gidak-on sa tubigt hugaqw ngaq nahisagol sa atong tubig nga timba-on. Ang water district, nakasira og mga bomba sa tubig kansang natimba nga tubig taas nga kaayo og nitrate og dili na siya mabangbang sa chlorine nga gi-sagol para malimpyohan kini sa dili pa ipadala ngadto sa konsumedor. Bisan taas pa ug nitrate og fecal coliform, mahimo nga ang tubig tin-aw gihapon kaayo.

Kon malab-anan na gyud ang tubig sa mga sagol nga gikan sa mga tubig hugaw, kini mahimong nang dunay color inig timba niini. Unya ubanon pa gyud sa baho nga lang-og kaayo nga morag susama na sa baho sa kanal. Kining klaseha sa tubig, dili na gyud angayng gamiton og kini siguro gyud nga makadaot na sa tawo.

Ang kahugaw sa tubig og iyang tinubdan ania na sa atoa og dugay na kining naghasol kanato apan morag wala lang ta manubaling niini.

Jesselito V. Baring